Eski Türk Edebiyatı/Karahanlı Dönemi (10-11.yy)

    

Yusuf Has Hacip 

• Doğu Karahanlıların başkenti Kaşgar'da, İslami Tük edebiyatının ilk eserleri yazılmıştır. 
• Yusuf Has Hacip, Balasagunlu Yusuf olarak da geçer. 

          Eseri Kutadgu Bilig'in özellikleri:

• İslami edebiyatın ilk eserlerinden olan Kutadgu Bilig'i Tawgaç Buğra Han'a sunmuştur. 
• 6645 beyitten oluşan eser, aruzun "feûlün feûlün feûlün feûl" kalıbıyla yazılmıştır. Şehname vezniyle yazılmıştır.
• Eserde 173 dörtlük vardır.
• Nasihatname, siyasetname özelliği taşıyan didaktik bir eserdir.
• Mesnevi nazım şekliyle yazılan eser; Allah'a hamd ile başlamış, Hz. Muhammet ve Dört Halife'ye övgüden sonra bahar tasviri ve hükümdara övgü yapılmıştır. Yedi yıldız ve on iki burç değerlendirildikten sonra bilgi, dil ve iyilik konuları üzerinde durulmuş ve kitabın adı ve manası açıklanmıştır. Eserin asıl bölümü on ikinci babdan itibaren başlamıştır. 
• On ikinci bab, dört bölümden oluşur. Bu kısım dört kişi arasında geçen diyaloglara dayanmaktadır. Kün Togdı hükümdardır ve adaleti temsil eder. Ay Toldı vezirdir; kut (mutluluk), saadet ve devleti temsil eder. Ögdülmüş vezirin oğludur ve aklı, bilgiyi temsil eder. Odgurmuş ise vezirin akrabasıdır ve kanaati, ikbali temsil eder. 
• Eser alegorik (sembolik) bir eserdir. 
• Yusuf Has Hacip eserini yazarken Çin felsefesinden, Batılı filozofların düşüncesini benimseyen  İslam filozoflarından etkilenmiştir. 
• Eserin nüshaları: 

                                  Viyana nüshası, Uygur harfleriyle yazılmıştır. (1439, Herat)
                                  Kahire nüshası, Arap harfleriyle yazılmıştır.
                                  Fergana nüshası, Arap harfleriyle yazılmıştır. Zeki Velidi Togan 
                                 1914'te bulmuştur. Birkaç sayfası eksiktir. 

Kaşgarlı Mahmud

• İlk Türk dil bilimcisi. 
• Dîvanu Lugati't-Türk adlı Türkçe-Arapça sözlüğü bu dönemin eserlerinden biridir. (464/1072-466/1074)
• Eser 1077 tarihinde Bağdat'ta Halife Muktedî Biemrillah'ın oğlu Ebü'l Kâsım Abdullah'a takdim edilmiştir.
• Eser; Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin Arapça ile boy ölçüşebileceğini göstermek ve Türklerin dil, kültür ve medeniyet bakımından da büyük bir maziye geleceğe sahip olduğunu ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır. Türk olmayan milletlere Türk kültürünün zenginliğini göstermek amaçlanmıştır. Kaşgarlı Mahmud Türk illerini gezerek bu eseri meydana getirmiştir.
• Türk dilinin en eski sözlüğü olan eser, aslında ansiklopedik özellikler de taşımaktadır.
• Eserde Türk lehçeleri hakkında bilgi verilmiş, dil bilgisi özellikleri verilmiş ve birbirleriyle karşılaştırılmıştır. Bu özelliği ile Kaşgarlı Mahmud Türk lehçelerinin karşılaştırmasını yapan ilk kişidir. 
• Eser Türk şivelerinin yanı sıra Türk edebiyatı, sosyal ve siyasi hayatı, kültürü, folklor, halk edebiyatı, halk şiiri, atasözleri, deyimler, giyim-kuşam, musikî, dans, Türk tarihi ve mitolojisi gibi farklı alanlardan bilgi vermektedir. (Atasözü: "kılıç tatıksa ış yunçır, er tatıksa et tunçır", "kılıç paslanırsa iş kötüleşir, adam Farslaşırsa kanı bozulur.")
• İçerisinde 7500'den fazla Türkçe kelime yer alan eserde; Soğdca, Hintçe gibi yabancı dillerden Türkçeleşmiş kelimeler de yer almaktadır. 
• Kaşgarlı Mahmud, eserde Türkçe kelimelerin nasıl kullanıldığını göstermek amacıyla Türkçe cümleler, deyimler, atasözleri, destanlar ve küçük şiir parçalarına  yer vermiştir.
• Eserde aynı zamanda Türk dünyasını gösteren bir harita vardır. (Bu özelliği ile ilk) 
• Uzun süre ortadan kaybolan eser, Ali Emirî tarafından İstanbul'da bir sahaf dükkanında bulunmuş ve otuz altına satın alınmıştır. 
• Eser ilk defa Kilisli Rifat Bilge tarafından incelenerek Arap harfleriyle üç cilt olarak yayımlamıştır. 
• Eserin tek nüshası Fatih Millet Kütüphanesi'ndedir. 
• Besim Atalay, Talat Tekin eser üzerinde çalışma yapan isimler arasındadır.
• Divanu Lügati't Türk'ün yazıldığı dönemde Uygur alfabesi kullanılmaya devam ediyordu. Türklerde, Arap alfabesi 12.yy.dan itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır.  

Edîb Ahmed Yükneki

• 12.yy.ın sonlarında yazılan Atabetü'l-hakâyık adlı 512 dizelik manzum bir eserdir. 
• Türkistan'da Yüknek adlı kasabada doğan sanatçının hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Eski kaynaklarda sadece menkabevî nitelikte bazı rivayetler vardır. Edip Ahmed; Arapça-Farsça bilen, tefsir, hadis gibi İslamî ilimleri tahsil etmiş, takva sahibi, alim bir kişilik olarak geçmektedir. 
• Feûlün/Feûlün/Feûlün/Feûl kalıbıyla yazılmıştır. 
• Eser; tevhîd, naat, Dört Halife'ye övgü, eserin yazıldığı sultana övgü ve son olarak asıl bölüm bulunmaktadır. 
• Asıl bölümde bilginin yararları, cehaletin zararları, dilin muhafazası, dünyanın dönekliği, cömertlik, cimrilik, alçak gönüllülük gibi ahlaki yanı ağır basan didaktik konular işlenmiştir. Asıl konunun işlendiği bölüm dörtlüklerle yazılmıştır.
• Eserin sonunda Edib'e ait olmayan üç ek yer almaktadır. Bunlardan birinde Edip Ahmed'in kör olduğu geçmektedir. 
• Eser ilk defa Necip Asım tarafından tanıtılmıştır. Eseri Ayasofya Kütüphanesi'nde bulmuştur.
• En önemli çalışmayı Reşit Rahmeti Arat yapmıştır.

Hoca Ahmed Yesevî

• Divan-ı Hikmet'in yazarı olan Ahmed Yesevî, Hz. Ali soyundan geldiği kabul edilen Şeyh İbrahim'in oğludur. 
• Şiirlerine "hikmet" adı verilmiştir, müritlerinin dervişlik adabını öğrenmesi amacıyla yazılmış şiirlerdir. 
• Eser Hakaniye Türkçesi özellikleri gösterir.
• 4+3, 4+4+4 hece ölçüsü ve atasözleri kullanılmıştır. 
• Eserde; İslâm menkıbeleri, Hz. Muhammed'in hayatı ve mucizeleri, kıyamet günü gibi konular işlenmiştir.
• Eserin dil bakımından farklılıklar göstermesi; farklı şahıslar tarafından, farklı zamanlarda yazıldığı düşündürmekedir. (Köprülü: Yesivî dervişlerine ait manzumeler mecmuası)
• Menkıbevi bir şahsiyet olan Ahmed Yesevî, menkıbelere göre yedi yaşındayken Hızır'ın dalaletine nail olmuştur.
• Yesevî, Arslan Baba'ya intisap etmiştir. Arslan Baba'nın vefatından sonra Şeyh Yûsuf el-Hemedânî'ye intisap etmiştir. Daha sonra Abdullah-ı Berkî ve ondan sonra Hasan-ı Endakî'ye intisap etmiştir. 
• 1160'da Endakî'nin ölümüyle irşat postuna Ahmed Yesevî geçmiştir. 
• Halk arasında "mürşid-i kâmil", "pîr- tarîkat" "pîr-i Türkistan" lakaplarıyla anılmıştır. 
• Ölümünden 2.yy sonra Timurleng tarafından onun için büyük bir türbe yaptırılmıştır.
• Yesevîliğin kurucusudur.
• Yesevî  tarikatı mensupları sayesinde Anadolu'nun yurt olması kolaymıştır.
• Fakr-nâme, Yesevî'ye ait olup olmadığı belli değildir.
• Risâle adlı eserinde İslam dinin temel kuralları ile sûfilik, dervişlik ve meşayihler hakkında düşüncelerini anlatmıştır. 

Hakîm Süleyman Ata

• Süleyman Ata ve Hakîm Hâce isimleriyle tanınır.
• Ahmed Yesevî'nin müridi ve aynı zamanda üçüncü halifesidir. 
• Yesevî gibi sufiyane tarzda "hikmetler" kaleme almıştır. Edebiyatta da şeyhi Yesevî'nin izinden gitmiştir. 
• Eserleri şekil, vezin, üslup, dil yönünden Divan-i Hikmet'e yakındır. 
• Bakırgan Kitabı en meşhur eseri (23  farklı şair, 142 manzume)
• Hazret-i Meryem Kitabı (Hz. İsa'nın annesi Meryem'in vefatını anlatır.)

....................................................................................................................................................

Karahanlı döneminde yazılan ve yazarı bilinmeyen Mücmilü't-tevârih ve'l-kısâs /52/1126) adlı eser önemlidir. 

Kuran tercümeleri bu dönemde önemlidir. 

Bu dönemde dinle ilgili Arapça ve Farsça kelimeler yavaş yavaş dilimize girmeye başlamış ve aruz vezni kullanılmıştır. 

Ahmed Nizâmî-i Arûzi-yi Semerkandî=>Çehâr Makâle (Karahanlı sultanlarının şairlere gösterdiği lütüflar hakkında bir eser)

Karahanlı döneminde Türk şiir iki koldan gelişmiştir.: halk (hece, dörtlük), İslami şiir (aruz, beyit)